De ruis is overal. In je telefoon, in je computer, in de woorden die je kiest, in de beelden die je dagelijks ziet en die jouw beeld van de wereld bepalen. Vorige week nam ik de trein naar Rotterdam, en iedereen in de coupé keek naar een scherm, terwijl het landschap ongezien bleef, net als de zonsondergang op de terugweg. Tijd is het kostbaarste dat we hebben en die raakt zo kwijt. Maar zelf ga je er ook niet op vooruit. Als je ogen en je gedachten steeds gevuld worden met filmpjes, reclame, meningen, het nieuws, heb je geen gelegenheid om zelf te denken. Om iets nieuws te denken of iets echts.
Onder de ruis ligt de stilte. Stilte is een woord dat ons misleidt. Het doet denken aan afwezigheid, lijkt het negatief van aanwezigheid (van spreken of taal). Omdat er één woord voor is, lijkt het één fenomeen, terwijl het allerlei vormen heeft. Stilte kan onderdrukkend zijn, zoals in wat de Engelsen silencing noemen – mensen (en andere dieren) buitenspel zetten door hun vermogen om zinnig mee te spreken te betwisten. Het kan verzet inhouden: je afkeren van de macht kan effectiever zijn dan ermee in discussie gaan, en voor sommigen is het de enige manier om zich te kunnen verzetten. Maar stilte kan ook een schuilplaats zijn. En het nieuwe ligt erin besloten. Stilte biedt de ruimte om te luisteren, naar bekenden, maar ook naar wezens die je niet verstaat, of van wie je überhaupt niet weet of ze wat te zeggen hebben. Geen enkele vorm van stilte is voor ons volkomen stil, dat merk je als je even je mond houdt.
Luisteren vraagt om aandacht, stil leren zijn ook. Om de wereld te kunnen zien is het niet genoeg om de ruis buiten je te herkennen. Zelf besta je voor een groot deel ook uit ruis, en die heeft de neiging om tussen jou en wat je dan ook wil leren kennen of wil weten te gaan staan. Mensen zien vaak eerst zichzelf (of hun vooroordelen) in het boek dat ze lezen, in de woorden van hun gesprekspartner, in een bos of in een hond. Luisteren vraagt om jezelf leegmaken, schrijft Simone Weil, zodat je gevuld kan worden met wat de ander is. Maar aandacht is ook aanwezigheid, en je kunt je erin oefenen.
Luisteren en spreken hebben niet dezelfde vorm – zoals stilte niet de achterkant van taal is. Luisteren biedt het kader voor spreken. Dat raakt ondergesneeuwd in het publieke debat, vanwege onze nadruk op spreken, of eigenlijk meningen en beledigingen. Ook voor die meningen hebben we stilte nodig. Er moet „voor de openbare meningsuiting niet zozeer een klimaat van vrijheid zijn, maar van stilte en aandacht waarin dat zwakke en stuntelige gestamel zich kan laten horen”, schrijft Weil. De dialoog met jezelf heeft overigens ook stilte nodig, soms moet je op deze manier naar jezelf luisteren.
Voor de zomermaanden wens ik u dus stilte (als aandacht) toe. Reizen kan helpen om je leven anders te zien, maar bevat vaak ook veel ruis. Je kunt ook goed naar een boom kijken, of bij de bushalte wachten zonder iets anders te gaan doen. Wachten rekt de tijd uit, misschien is dat onaangenaam omdat je eigenlijk verdrietig bent, maar het is wel het begin van begrijpen wat ertoe doet.
Dit is alles. Deze dag, dit uur, deze minuut, dit woord. Als je dat niet serieus neemt verdwijnt het voor altijd. Dus luister maar even.
