Verbinding verbroken: onze dagelijkse rituelen zijn alleen nog gericht op het eigen ‘ikje’

Het begon als een grap, mijn Rocycle-gewoonte. Een vriendin ging op de Zuidas werken en had daar deze quasispirituele spinningklasjes ontdekt. ‘Je moet een keer mee’, zei ze, ‘dan heb je weer iets om over te schrijven’. Dus ging ik een week later op de fitbike zitten zoals ik eigenlijk alle nieuwe dingen in mijn leven probeer: half ironisch en half oprecht.

In het begin van de les, toen we van de Geraldine Kemper-achtige instructrice onze ogen dicht moesten doen en helemaal ‘hier moesten aankomen, dacht ik nog dat ik er wel tegen bestand was, tegen deze zogenaamde mindfulnessworkout. Volgens Geraldine waren we hier niet alleen voor ons lichaam, maar ook voor onze spirit; Rocycle is bij uitstek het voorbeeld van de moderne sportscholen die Julien Althuisius onlangs omschreef in Volkskrant Magazine. Je werkt er niet alleen aan je lichamelijke, maar ook aan je mentale gezondheid. Ja hoor, dacht ik. Ik was hier vooral om die beloofde 500 calorieën te verbranden in 45 minuten. Ik kon me niet voorstellen dat iemand in deze kleine, donkere spinningzaal ergens anders voor kwam.

Maar tegen het eind van de les was ik om. ‘Oké team’, zei Geraldine. ‘We gaan samen deze berg beklimmen. Ook jij kan meer dan je denkt. Omdat we met z’n allen zijn.’ Toen ze vervolgens Don’t stop the music van Rihanna opzette, zong ik keihard mee, net als de rest van de zaal.

Sindsdien ga ik elke week naar Rocycle. En dat niet alleen, ik probeer anderen te overtuigen mee te gaan. ‘Ik was ook sceptisch’, hoor ik mezelf zeggen. ‘Maar het is echt ontzettend leuk.’ Leuk? 45 minuten keihard spinnen op opgevoerde hitjes in een donkere zaal die ruikt naar zweet en enkel gevuld is met andere jonge vrouwen die calorieën verbranden een zinnige avondbesteding vinden – wat is daar leuk aan?

Wooee roepen op Beyoncé

Waar denk ik aan als ik aan Rocycle denk? Niet per se aan het keiharde trappen, het eindeloze staan, zitten, staan, het links, rechts, links, rechts op steeds snellere muziek. Ik denk vooral aan het witte kluisje waar ik mijn telefoon in achterlaat, aan de zware deur van de studio, aan het kleine universum dat ontstaat als die dichtgaat, een wereldje afgesloten van de rest van mijn leven. Een wereldje waarin ik ‘wooeee’ roep als er een nummer van Beyoncé begint, iets wat ik buiten die studio echt nooit in mijn hoofd haal.

Misschien had die Geraldine toch gelijk. Misschien ga ik niet per se naar Rocycle voor mijn lichaam, maar meer voor mijn geest. In zijn boek The Disappearence of Rituals (2019) beschrijft Byung-Chul Han waar dit gevoel vandaan komt. Doordat ‘altijd aanstaan’ de laatste decennia de norm is geworden, verliezen we de traditionele handelingen die ons bestaan inkaderen. We leven van nieuw appje naar ingekomen mail naar de laatste NOS-update, in plaats van terug te keren bij repetitieve gebruiken. We verliezen onze greep op de tijd en daarmee op ons leven. Alles wat we doen is een oneindige stroom geworden, dankzij WhatsApp is een gesprek nooit echt af, dankzij Slack ben je nooit klaar met je werk. Je Fitbit stopt nooit met stappen tellen.

Han beschrijft in zijn boek hoe rituelen voorheen manieren waren om bepaalde perioden of situaties af te sluiten – vormen van ‘closure’ – en om te verbinden met anderen. Hij geeft het voorbeeld van een Hongaars dorp waar honderden jaren lang een grote perenboom in het centrum stond, zodat alle dorpelingen de boom altijd konden zien. In de zomer kwamen ze samen in de schaduw van de boom, in de herfst keken ze toe hoe de perenbladeren van de takken vallen. De dorpelingen accepteerden het verstrijken van de tijd in de vorm van het elk jaar weer winters kaal worden van de perenboom.

Dit soort gebruiken zijn de afgelopen decennia ingeruild voor een situatie waarin alles altijd nieuw moet zijn – de iPhone 14, IOS 16.3, het whatsappbericht dat terwijl je toekijkt wordt getypt. Religieuze feestdagen waarop mensen gezamenlijk stilstonden bij het voorbijgaan van weer een jaar zijn vervangen door festivals waar iedereen vooral komt voor een leuke selfie. Waar kerken ooit een plaats waren om zondag samen te komen, zijn het nu toeristische trekpleisters waar buurtbewoners zelf nooit naar binnen gaan.

Rituele handelingen vormen een manier om het verstrijken van de tijd te accepteren, om je ouder worden als mens te omarmen. Ze zijn een ‘plek’ waarnaar je altijd terug kunt keren, om jezelf te ontmoeten in een net iets andere vorm. Toen mijn relatie een tijdje geleden uitging, begon ik als reactie meerdere lessen Rocycle per week in te plannen. Niet omdat ik nou zoveel zin had om almaar de longen uit mijn lijf te fietsen. Eerder omdat ik gewoon geen andere manier wist om invulling te geven aan mijn gevoel van vervreemding en eenzaamheid, én aan de plotselinge overvloed aan tijd.

Nieuwerwetse rituelen zijn ik-gericht

Voor veel mensen is het enige dat nog over is van de rituelen die ons ooit wegwijs maakten door onze tijd op aarde de individualistische, kapitalistische variant daarvan die de laatste decennia is ontstaan. Rocycle, crossfit, marathon rennen. Me-time, sporten, self-care. Maar ook: meditatie-apps, luisterboeken, podcasts. Waar traditionele rituelen de mens juist buiten zijn eigen ego plaatsten en het individu in een breder kader – door bijvoorbeeld met z’n allen elke dag dezelfde perenboom te bekijken – zijn nieuwerwetse rituelen alleen nog naar binnen gericht, gefocust op de ontwikkeling van ons ego.

Op weg naar Rocycle loop ik langs cosmeticawinkel Rituals. Een schrijnender voorbeeld van Hans idee dat oude, verbindende rituelen vervangen worden door individuele commercie is eigenlijk niet te bedenken. De afgelopen tijd was bij de Rituals vooral ‘Love’ in de aanbieding. ‘Deel de liefde met deze soulful collectie’, beloofde de cosmeticagigant, ‘ontworpen om je welzijn te voeden en vriendelijkheid te delen’.

De Love-collectie – doucheschuim, bodylotion, geurkaarsen en geurstokjes – draait om ‘the ritual of kindness’. Met dat ritueel, schrijft Rituals op de site, ‘kies je Love voor jezelf en voor anderen’. Je vraagt je af wat ‘kindness’ te maken heeft met een bodylotion of douchegel, producten die alleen jijzelf gebruikt. Eigenlijk zitten alle producten van Rituals zo in elkaar: de verpakking refereert aan iets universeels, iets eeuwenouds, iets verbindends om vervolgens een product te onthullen dat daarmee niets te maken heeft.

Een merk als Rituals vult het spirituele vacuüm waaraan Han in zijn boek refereert, het bedrijft marketing voor mensen die zich door het verlies aan collectieve rituelen vervreemd voelen van zichzelf en de wereld. Dat werkt. Rituals groeide de afgelopen twintig jaar uit tot een megaketen met meer dan 800 eigen winkels, in 2021 schreef het bedrijf een omzet van 1,1 miljard.

Allemaal in onze eigen ijsbaden

Breder uitgezoomd sijpelt de Rituals-methode – een zweem van traditie en saamhorigheid verkopen als individualistisch, commercieel product – door in de hele wellnessindustrie. Of het nu gaat om Wim Hof en zijn ijsbad-evangelie, om het bijhouden van je journal, om moederinfluencers of Koreaanse huidverzorging in 12 stappen, eigenlijk elke vorm van wellness of selfcare heeft momenteel het karakter van een kapitalistische cult. Het draait om inwijding bij een bepaalde groep, doorgaans door het aanschaffen van een arsenaal producten of diensten. Ondertussen heb je sociaal gezien niet veel aan je nieuwe club: je zit alsnog alleen thuis, met je journal, of je Koreaanse sheetmask op. Allemaal alleen in onze ijsbaden.

Onze constante focus op zelfrealisatie heeft een verwrongen idee van gemeenschap tot stand gebracht. Tegenwoordig hebben we het over community's als samenraapsel van ego’s die toevallig min of meer hetzelfde najagen in hun eigen kleine universum: de fitgirlcommunity; de fintechcommunity; een community van barista’s, van rotsklimmers of expats. Saamhorigheid wordt niet meer bepaald door gedeelde waarden of ideeën, maar door overeenkomstige vormen van consumptie.

Volgens Han werkt de opkomst van ego-rituelen vervreemding en depressie in de hand en zorgt het voor een narcistische druk op presteren en ontwikkelen. In dat Hongaarse dorp met die perenboom waren mensen niet bezig hun mening te verkondigen of de aandacht op zichzelf te richten. Ieders aandacht is in eerste instantie gericht op de boom, en daarmee op de gemeenschap. En hoewel de verheerlijking van zo’n boom misschien een beetje overdreven reactionair is, is in elk geval duidelijk dat de wildgroei aan wellnesscults een samenleving oplevert die net per se mentaal gezond of gelukkig is. In Nederland voelen ruim vier op de tien mensen zich eenzaam, volgens het CBS. De World Health Organization schat dat zo’n 5 procent van de westerse bevolking last heeft van depressies; in Nederland ligt dat percentage al jaren op 10 procent. 1,3 miljoen mensen kampen met burn-outklachten.

Als ik op mijn Rocycle-fiets ga zitten en om me heen kijk naar mijn ‘teammembers’, kan ik de laatste tijd moeilijk de gedachte loslaten dat het antidepressivagebruik onder jonge vrouwen de afgelopen jaren enorm is toegenomen. Wat doen we hier, in deze spinningles, behalve keihard rondfietsen in het hamsterrat van commercieel vormgegeven, zogenaamde zelfhulp? Wanneer is wat we ‘ontspannen’ noemen, zó op werken gaan lijken?

Het leven is één grote productieve performance

Ooit leefden mensen in ingekaderde perioden van werk en rust, ingegeven door seizoenen en religie. Inmiddels is ons hele leven één grote productieve performance geworden; alles wat we doen moet optimaal zijn, een doel dienen. Han beschrijft hoe we onder invloed van die tijdgeest romantiek de afgelopen decennia ingeruild hebben voor porno; hoe onvoorspelbare liefde gereduceerd is tot datingapps, waardoor verleiding op geen enkele manier nog draait om spel, of om de ander, maar eens te meer om ons narcistische ego, dat lusteloos door het aanbod potentiële partners swipet.

Volgens Han kunnen we onszelf uit dit hamsterwiel bevrijden door meer aandacht te hebben voor stilte en verveling, als een soort moderne, zelfopgelegde, seculiere sabbat. We moeten rust durven nemen, zinloze dingen durven doen, om uiteindelijk een waardevoller leven te bereiken. Stoppen met Tinder dus, en allemaal een perenboom in de tuin. Maar heel veel verder kleurt Han deze ideeën niet in, de lezer vermoedelijk precies achterlatend zoals hij wil: verward, vervreemd, zoekend. Stilte, verveling? Hoe dan, waar?

Zo zat ik er ook bij, toen ik The Disappearence of Rituals uit had. Ik cancelde mijn Rocycle-les, staarde uit het raam, focuste op stil zijn, probeerde de zinloosheid van de situatie te omarmen. Dat ging goed. Tot ik bedacht dat dit misschien het moment was om die nieuwe noisecancelling koptelefoon van Apple te kopen.